Georganiseerde/ondermijnende criminaliteit

Het begrip georganiseerde criminaliteit lijkt onlosmakelijk verbonden met ondermijning en wordt om die reden vaak als synoniem gebruikt. Er is een klein maar belangrijk verschil tussen beide begrippen. Er is sprake van georganiseerde criminaliteit als het gaat om groepen die primair gericht zijn op illegaal gewin. Deze groepen plegen systematisch misdaden met ernstige gevolgen voor de samenleving en zijn in staat zijn deze misdaden op betrekkelijk effectieve wijze af te schermen. Ze zijn bereid fysiek geweld te gebruiken of personen door middel van corruptie uit te schakelen. (Enquêtecommissie opsporingsmethoden, 1996, p. 24-25). Ondermijnende criminaliteit is een breder begrip, niet per se gepleegd door groepen. Bij georganiseerde criminaliteit is per definitie sprake van ondermijning. Maar voor een ondermijnend effect op de samenleving hoeft er geen sprake te zijn van (georganiseerde) criminaliteit.

Om van ondermijning te spreken is een aantasting van de rechtsstraat of samenleving in brede zin noodzakelijk. Er zijn strafbare en niet strafbare vormen van ondermijning. Het is van belang hoe de overheid op deze vormen reageert. Een wijkagent die niet optreedt als dat geboden is of belangenverstrengeling van een bestuurder zonder dat er sprake is van corruptie zijn voorbeelden van niet strafbare gedragingen die wel ondermijnend zijn. Het ontwrichten van de samenhang in wijken, het op grote schaal systematisch schenden van wettelijke normen, of intimidatie, omkoping of chantage van burgers, bedrijven, bestuurders en het ambtelijk uitvoerend apparaat zijn gedragingen die én ondermijnend én strafbaar/crimineel zijn.13

Denk bij georganiseerde ondermijnende criminaliteit aan drugsgerelateerde criminaliteit, mensenhandel, milieucriminaliteit, witwassen en vastgoedfraude. De zogenaamde Outlaw Motorcycle Gangs (OMG’s) zijn daarnaast verenigingen waarvan algemeen aangenomen wordt dat het criminele organisaties betreft, die zich met onder andere voornoemde strafbare feiten bezighouden.

Criminelen zijn in de meeste gevallen actief in de drugshandel, omdat hier grote winsten mee behaald kunnen worden. De ontwikkelingen in de drugsproductie en drugshandel zijn moeilijk in kaart te brengen. Hoeveel er in Nederland aan drugs wordt geproduceerd en verhandeld kan slechts worden geschat. De politie rolt wel kwekerijen en laboratoria op, maar die aantallen worden net zo goed bepaald door het aantal bestaande productielocaties als door de mankracht die de politie en justitie kunnen en willen inzetten voor de opsporing en vervolging daarvan. Evenmin is er een goed beeld over de zogenaamde ondermijnende effecten van de drugsproductie en -handel, die zich bijvoorbeeld uit in bedreiging van gezagsdragers.14

Criminelen maken gebrik van de mogelijkheden die de overheid en andere gevestigde instituten hun bieden voor het uitvoeren van hun criminele activiteiten. Ze hebben informatie en vergunningen nodig van de lokale overheid. Ze hebben een bankrekening nodig en moeten banktransacties uitvoeren om hun criminele geld wit te wassen. Voor het investeren in onroerend hebben ze makelaars, projectontwikkelaars en notarissen nodig. En ze laten signalen van hun criminele activiteiten achter, die de overheid kan opvangen als ze goed kijkt. Groepen, families, individuen, maar ook bedrijven en ondernemers die actief zijn in of vanuit het criminele circuit zoeken voortdurend naar mogelijkheden en ruimte om de situatie naar hun hand te zetten. Daarbij beschikken ze vaak over allerlei hulpbronnen, zoals kennis over de sociale en machtsverhoudingen in de wijk of buurt, sociale en familiaire netwerken, en over fysieke hulpbronnen (indrukwekkend voorkomen, brutaliteit), liquide middelen en intermediairs (faciliteerders). Aan de andere kant is het de overheid die vergunningen verleent en toezicht moet houden op de daarin gestelde voorwaarden. Daarbij kunnen signalen van criminaliteit worden opgevangen of niet. En als ze worden opgevangen, kan er iets mee worden gedaan of niet. En dat doen kan weer conflicteren met beleidsdoelstellingen of politieke prioriteiten.